Verkamenn við hafnarframkvæmdir 1913-1917 við Batterísgarðinn sem í dag heitir Ingólfsgarður. Mölin var sótt í Skólavörðuholtið og steypan hrærð í höndum. Þarna urðu verkfallsátök milli Dagsbrúnar og danskra verktaka árið 1913 og í kjölfarið var 10 stunda vinnudagur festur í sessi
Félagslegir ávinningar í kjölfar baráttu
Öld liðin frá stofnun Verkamannafélagsins Dagsbrúnar
eftir Gylfa Pál Hersi og Jóhannes T. Sigursveinsson
Hinn 26. janúar síðastliðinn voru liðin eitt hundrað ár frá stofnun Verkamannafélagsins Dagsbrúnar. Félagið stóð í fylkingarbrjósti verkalýðshreyfingarinnar í baráttunni fyrir bættum kjörum og réttindum verkamanna. Það var ekki hvað síst baráttan um miðbik síðustu aldar sem leiddi til þess að ýmis mikilvæg félagsleg réttindi áunnust. Stundum er reynt að telja okkur trú um að slík réttindi og umbætur hafi komið af sjálfu sér og séu hluti af óhjákvæmilegri þróun, jafnvel fyrir sakir góðmennsku og framsýni atvinnurekenda. Sagan sýnir hið gagnstæða. Ekkert hefur verið fært vinnandi fólki á silfurfati, ekkert hefur fengist baráttulaust. Við sem skrifum þessa grein vorum lengi félagar í Verkamannafélaginu Dagsbrún og tókum virkan þátt í starfsemi félagsins okkar. Okkur finnst við hæfi að rifja upp nokkra þætti úr þessari baráttusögu.
Árni Jónsson, Holtsgötu 2, var tómthúsmaður en svo nefndust þeir menn sem höfðu lítil jarðarafnot og bjuggu í eða í grennd við verstöð. Árni var aðalhvatamaður ásamt öðrum verkamönnum að stofnun verkamannafélags í Reykjavík. Fyrsti undirbúningsfundurinn var haldinn í lok desember 1905 í pakkhúsi Jóns Magnússonar frá Skuld að Holtsgötu 16 sem nú er Vesturvallagata 6. Fundarmenn voru 36 talsins. Á fundinum var stofnun félagsins ákveðin og góðkunningi Árna, Sigurður Sigurðsson búnaðarráðunautur, flutti fyrirlestur „um verkamannasamtök í öðrum löndum og um þýðingu þess félagsskapar bæði fyrir þá og mannfélagið í heild sinni.“
Næsti undirbúningsfundur var haldinn í janúarbyrjun 1906 í samkomuhúsi Sjómannafélagsins Bárunnar, Bárubúð við Vonarstræti þar sem Ráðhúsið stendur nú. Á fundinn mættu á þriðja hundrað manns og var samþykkt að félagið skyldi heita Verkamannafélagið Dagsbrún. Þarna var jafnframt gengið frá stofnskrá félagsins. Hún var undirrituð af 384 verkamönnum og voru mörg nöfn skrifuð með sömu hendi. Þeir teljast vera stofnendur Dagsbrúnar.
Merkileg stofnskrá
Stofnskráin hefur varðveist og sýnir glöggt hvert stofnfélagarnir vildu stefna: Reisa pólitískt sjálfsvarnarfélag; hamla á móti samkeppni milli verkafólks sjálfs um vinnuna, sem var spurningin um vinnutíma og lágmarkslaun. Atvinnurekendum átti hvorki að vera í sjálfsvald sett hvað greitt væri í kaup né hve langur vinnutíminn væri.
|
„Vér, sem ritum nöfn vor hér undir ákveðum hér með að stofna félag með oss, er vér nefnum: Verkamannafélagið Dagsbrún. Mark og mið þessa félags á að vera: 1. Að styrkja og efla hag og atvinnu félagsmanna. 2. Að koma á betra skipulagi að því er alla daglaunavinnu snertir. 3. Að takmarka vinnu á öllum sunnu- og helgidögum. 4. Að auka menningu og bróðurlegan samhug innan félagsins. 5. Að styrkja þá félagsmenn eftir megni, sem verða fyrir slysum eða öðrum óhöppum“. |
Atvinnurekendur samþykktu flestir lágmarkslaun en um vinnutíma gegndi öðru máli. Þau réttindi, líkt og ýmis önnur, komu seinna, í kjölfar átaka og verkfalla. Áunnin réttindi voru ekki komin til að vera því stöðugt þarf að verja þau. Leiðarljós félaganna var: Einsamall stendur verkamaðurinn aflvana gagnvart atvinnurekendum sem hafa tögl og hagldir í samfélaginu. Styrkur verkamannsins fælist í samstöðu þess mikla fjölda sem á sameiginlegra hagsmuna að gæta. Stofnfélagarnir vildu líka auka menningu og bróðurlegan samhug innan félagsins, efla hag og atvinnu félagsmanna og styrkja þá sem urðu fyrir óhöppum.
Stofnfundur Verkamannafélagins Dagsbrúnar var svo haldinn í Bárubúð, 26. janúar 1906. Á fundinum var áðurnefndur Sigurður Sigurðsson kjörinn formaður og gerðar voru samþykktir um kaupgjald og vinnutíma. A.m.k. 240 manns sóttu fundinn, sumir töldu 350 manns. Við árslok var félagatalan komin upp í 600 manns.
Útifundur við Gúttó 7. júlí 1932 samtímis borgarstjórnarfundi í húsinu. Horft er til suðurs í átt til Tjarnarinnar. Á vinstri hönd eru Þórshamar en útifundur var á tröppum hússins og Iðnó fjær. Gúttó er til hægri á myndinni. Þarna urðu mikil átök eftir að borgarstjórinn lýsti því yfir að engin úrræði væru til atvinnubóta. Skömmu síðar komst á atvinnubótavinna fyrir 100 manns.
Fyrstu verkföllin í Reykjavík
Árið 1913 voru fyrstu verkföllin í Reykjavík háð. Það fyrra var gegn atvinnurekendum og stóð í þrjár vikur. Með því komst á 10 stunda vinnudagur og viðurkenning á Dagsbrún sem fullgildum samningsaðila. Vinnutími og laun voru ekki lengur einhliða yfirlýsing félagsins og geðþóttaákvörðun atvinnurekenda hvort eftir því væri farið, heldur samningsbundin atriði. Um vorið lýsti félagið svo aftur yfir verkfalli, í þetta sinn gegn dönskum verktökum vegna vinnu við hafnargerðina. Verktakarnir vildu lækka kaupið og hunsa ákvæðið um 10 stunda vinnudag. Brjóta átti á bak aftur sigurinn í verkfallinu frá því fyrr á árinu og brjóta niður verkalýðsfélagið. Meira en hálf öld var þá síðan verkalýðssambönd í útlöndum sameinuðust í herferð fyrir tíu stunda vinnudegi.
Tvö banaslys urðu við hafnargerðina, annað í grjótnámi í Eskihlíð og hitt við hleðslu hafnargarðanna. Verkfallið var ekki hvað síst háð vegna mikils vinnuálags og stóð það í tvo mánuði. Mikilvægur sigur vannst, kauplækkunartilrauninni var hrundið, 10 tíma vinnudagurinn festur í sessi og það sem hvað mikilvægast var, verkalýðsfélagið styrkti stöðu sína meðal verkamanna. Félagar í því hlutu sína eldskírn og voru tilbúnari en áður til þess að takast á við ný verkefni, aðrir drógu lærdóma af atburðunum. Næst voru háð verkföll árið 1921 og fram að setningu Vinnulöggjafarinnar 1938 greip Dagsbrún að minnsta kosti tuttugu sinnum til ýmissa skyndiaðgerða, m.a. margra samúðarverkafalla.
Verkalýðssamtökin knúðu fram lög um vinnutíma á togurum – Vökulögin – árið 1921. Að frumkvæði Dagsbrúnar fór fyrsta kröfuganga verkafólks á Íslandi fram í Reykjavík 1. maí 1923; á hinum alþjóðlega baráttudegi verkafólks. Í göngunni tóku um eða yfir fimmhundruð manns þátt, en dagurinn var vinnudagur, og þrjú til fjögur þúsund voru á útifundinum.
Meðal krafna dagsins voru auk kröfunnar um styttingu vinnuvikunnar: „Engar kjallarakompur!“ og „Holla mannabústaði!” Lög um verkamannabústaði voru svo sett árið 1929 og voru fyrstu íbúðirnar tilbúnar um mitt ár 1932.
Árið 1930 ákvað Dagsbrún að undangenginni allsherjaratkvæðagreiðslu að krefjast styttingar vinnudagsins í 9 stundir. Um veturinn var mikil næturvinna við höfnina og höfðu nokkrir verkamenn fengið lungnabólgu við afgreiðslu togara og sumir látist. Fyrst var samþykkt að banna alla næturvinnu eftir klukkan 10 á kvöldin frá 18. mars til 18. maí. Stytting vinnudagsins tók svo gildi 14. maí samkvæmt einhliða ákvörðun Dagsbrúnar.
Gúttóslagurinn
Einn alvarlegasti klofningurinn innan raða verkafólks er milli þeirra sem hafa atvinnu þá stundina og hinna sem hafa enga. Í Gúttóslagnum 9. nóvember 1932 tókst að yfirstíga þennan klofning. Mikið atvinnuleysi ríkti og ákvað meirihluti Sjálfstæðisflokksins í bæjarstjórn Reykjavíkur að lækka tímakaup í atvinnubótavinnu úr 1, 36 krónum í 1 krónu á fundi sínum 3. nóvember það ár. Hér var á ferðinni tilraun til almennrar kauplækkunar, en atvinnurekendur höfðu fyrr á árinu sett fram kröfu þar að lútandi gagnvart Dagsbrún. Félagið hélt fund í Iðnó daginn eftir þar sem aðgerðir voru ákveðnar. Þann 5. nóvember var farin fjögurþúsund manna mótmælaganga. Að lokum var fallist á að fresta kauplækkuninni fram yfir aukafund bæjarstjórnar 9. nóvember. Sá fundur var haldinn í Góðtemplarahúsinu eða Gúttó eins og lágreist hús nefndist þá og stóð gegnt Þórshamri, þar eru nú bílastæði alþingismanna suður af alþingishúsinu. Mikinn mannfjölda dreif að og þegar verkamenn kröfðu bæjarfulltrúana svara og hugðu á inngöngu á fundinn kom til átaka milli verkafólks annars vegar og lögreglu og hvítliða hins vegar. Þarna urðu einhver hörðustu stéttaátökin í sögu verkalýðshreyfingarinnar.
Fundur bæjarstjórnar leystist upp og morguninn eftir hvarf bæjarstjórnin frá frekari áformum um kauplækkanir. Í kjölfarið sýndi dómsvaldið hvaðan í þjóðfélaginu það sækir vald sitt og dæmdi yfir 20 manns í eins til sex mánaða fangelsi, alla nema þrjá óskilorðsbundið. Dómar þessir voru með réttu kallaðir stéttardómar. Vegna mikilla mótmæla fengu hinir dæmdu skilorðsbundna náðun. Um þessa atburði, Gúttóslaginn og stéttaátökin 1932, má lesa í samnefndri bók Ólafs R. Einarsson og Einars Karls Haraldssonar.
Vinnulöggjöfin lægði öldurnar
Vinnulöggjöf var sett árið 1938 og hefur gilt að miklu leyti allt til dagsins í dag. Segja má að hlutverk hennar hafi aðallega verið að lægja öldurnar. Lagabálkurinn takmarkaði baráttuleiðir verkalýðsfélaganna og því mótmæltu félögin. Á næstu tuttugu og fimm árum voru háð nokkur stórverkföll þar sem auk launahækkana náðist fram stytting vinnuvikunnar, orlofsréttur, fastráðningar, veikindafrí og fleira.
Í aprílbyrjun 1939 voru sett bráðabirgðalög sem meðal annars lögþvinguðu kaupið og afnámu samningsrétt verkalýðsfélaganna í bili. Kaupbindingin gilti til ársloka 1940. Í janúarbyrjun 1941 fóru Dagsbrúnarmenn í vikuverkfall. Breska setuliðið sagði íslenskum verkamönnum upp og voru breskir hermenn látnir ganga í störf þeirra undir vopnavernd. Hermennirnir töldust verkfallsbrjótar, þótt sjálfir þekktu þeir ekki staðreyndir málsins. Því skrifuðu verkfallsmenn bréf sem var þýtt á ensku og dreift til hermannanna. Forysta Dagbrúnar var þessu andvíg enda hafði hún verið á móti verkfallinu. Bretar handtóku sex forystumanna Dagbrúnar og fjórir þeirra fengu fangelsisdóma.
Í seinni heimsstyrjöldinni var efnahagsleg uppsveifla á Íslandi. Atvinnurekendur og ríkisstjórn reyndu að sporna gegn kaupkröfum og í upphafi árs 1942 voru sett lög; Gerðadómur um kaup og bann við verkföllum. Á þessum tíma var stjórn Dagsbrúnar skipuð sjálfstæðismönnum og var Héðinn Valdimarsson formaður. Í lok janúar 1942 féll Héðinn í formannskosningu fyrir Sigurði Guðnasyni sem gegndi formennsku í 12 ár samfellt. Þetta var í fyrsta sinn sem formaðurinn kom úr röðum verkamanna að Árna Jónssyni slepptum (1912 og 1914). Þetta fyrirkomulag var algengt í verkalýðsfélögum á þessum tíma, en atvinnurekendur ofsóttu gjarnan forystumenn verkafólks.
Sumarið 1942 voru mörg skæruverkföll. Dagsbrúnarfélagar voru þar í fararbroddi og hófu hafnarverkamenn hjá Eimskip hernaðinn snemmsumars. Aðrir hópar fylgdu í kjölfarið. Í ágúst afnam ríkisstjórnin gerðadómslögin og unnu verkalýðsfélögin gríðarlegar kjarabætur (45% kauphækkun). Auk þess náðust mikilvægir félagslegir ávinningar. Meðal þeirra voru; Vinnudagurinn varð loks átta stundir, eftirvinnukaup (fyrstu tveir tímarnir eftir dagvinnu) var nú í fyrsta sinn ákveðið 50% hærra en dagvinnukaup og nætur- og helgidagavinna 100% hærri; tólf daga orlof varð almenn regla (atvinnurekendur greiddu 4% af kaupi í orlof); og atvinnurekendur féllust á að greiða verkamönnum minnst hálfan dag ef vinna var hafin.
Desemberverkfallið svokallaða var háð 1.-19. desember 1952. Það var eitt fjölmennasta og víðtækasta verkfall sem háð hefur verið hér á landi. Verkfall þetta einkenndist af hörku, skip og flugvélar voru ekki afgreidd og borgin varð eldsneytis- og mjólkurlaus. Meðal þess sem náðist fram voru verðlækkanir á nauðsynjavörum, auknar fjölskyldubætur, orlof lengdist í 15 virka daga (með 5% af launum) og atvinnurekendur skyldu greiða 4% af vinnulaunum í atvinnuleysistryggingarsjóð. Í kjölfarið settu ráðherrar Sjálfstæðis- og Framsóknarflokks, Bjarni Benediktsson og Hermann Jónasson fram hugmynd um stofnun íslensks hers í þeim tilgangi að brjóta niður verkföll.
Eftir sex vikna verkfall 1955 náði orlofið 18 virkum dögum (með 6% af launum) og atvinnuleysistryggingar urðu að veruleika árið eftir.
Í lok verkfalls 1961 samþykktu atvinnurekendur að greiða 1% af dagvinnukaupi í sjúkrasjóð stéttarfélaganna sem lagði grunn að öflugum sjúkratryggingum.
Þá féllust atvinnurekendur á að kaupa hlífðarfatnað fyrir verkafólk í óþrifaleg störf og orlofsgreiðslur náðu nú til alls kaupsins.
Að loknu harðvítugu verkfalli 1965 var vinnuvikan stytt í 44 stundir og Eimskip féllst á að fastráða hafnarverkamenn en 40 stunda vinnuvika komst á með lögum frá Alþingi 1972.
Verkfallið 1965 leyddi einnig til samkomulags um uppbyggingu nýs hverfis, Breiðholtshverfis, og þar með stórátaks til útrýmingar heilsuspillandi húsnæðis í borginni.
Stéttaátök og félagsmálapakkar
Síðari hluti aldarinnar hefur ekki einkennst af jafnhörðum stéttaátökum og hefur Þorleifur Friðriksson sagnfræðingur í nýlegri grein nefnt árin 1964-1990, tímabil ríkistryggðra félagsmálapakka og árin 1990-1999 tímabil þjóðarsáttar.
Rétt er að geta sérstaklega Sólstöðusamninganna sem voru gerðir að loknu yfirvinnubanni og tveggja daga verkfalli sumarið 1977. Þá náðist góð kauphækkun og fjöldi mikilvægra réttinda, meðal annars á sviði öryggismála. Til dæmis var atvinnurekendum gert skylt að skaffa öryggisbúnað og voru sett ný lög um aðbúnað, öryggi og hollustuhætti á vinnustöðum, sem þóttu umtalsverð réttarbót. Á grundvelli þeirra standa lög um Vinnueftirlit ríkisins.
Nokkrum mánuðum eftir undirritun Sólstöðusamninganna rifti ríkisvaldið samningunum. Verkalýðshreyfingin brást við með áköfum mótmælum og útskipunarbanni á öllum vörum. Krafan var; Samningana í gildi. Alþýðuflokkur og Alþýðubandalag tóku undir kröfuna. Í kosningum 1978 tapaði Sjálfstæðisflokkurinn meirihluta í Reykjavíkurborg og í þingkosningunum skömmu síðar töpuðu stjórnarflokkarnir fimm þingsætum hvor.
Dagsbrún samþykkti uppskipunarbann í Sundahöfn til stuðnings baráttu blökkumanna í Suður-Afríku
Gegn Apartheid
Á níunda áratugnum studdi Dagsbrún með ýmsu móti baráttuna gegn aðskilnaðarstefnunni, apartheid, í Suður-Afríku. Þannig samþykkti félagið uppskipunarbann á suður-afrískar vörur haustið 1985. Atvinnurekendur undu ekki við þá samþykkt og fóru með hana í Félagsdóm og fengu hnekkt hálfu ári síðar á þeirri forsendu, að atvinnurekandinn mætti deila og drottna á vinnustað. Á Alþingi gengu samt sem áður í gildi lög, er bönnuðu innflutning á vörum frá Suður-Afríku í árslok 1988. Dagsbrún átti sinn þátt í að viðhalda banninu og framfylgja því.
Hér er látið staðar numið við að rekja baráttusögu Dagsbrúnarmanna. Þó skiptar skoðanir séu um ágæti svonefndra þjóðarsáttarsamninga og áhrif þeirra á stöðu verkalýðshreyfingarinnar, verður það efni ekki tekið til umræðu hér.
Árið 1997 sameinaðist Dagsbrún Verkakvennafélaginu Framsókn sem var stofnað 1914. Sameiningin var samþykkt í báðum félögum með yfirgnæfandi meirihluta atkvæða. Aðskilnaður karla og kvenna í verkalýðsfélög hafði verið rofinn tuttugu árum áður og heyrði nú sögunni til. Í desember 1998 var Efling -stéttarfélag stofnað og tók það til starfa um áramótin 1999. Félagið varð til við sameiningu Dagsbrúnar & Framsóknar-stéttarfélags við Starfsmannafélagið Sókn og Félag starfsfólks í veitingahúsum. Félagið sameinaðist Iðju, félagi verksmiðjufólks í Reykjavík um áramótin 1999-2000.
Félagsfundur Dagsbrúnar í Bíóborginni sem áður hét Austurbæjarbíó. Þar voru margir fjölmennir félagsfundir haldnir á níunda og fram á tíunda áratug síðustu aldar
Hér hefur m.a. verið stuðst við grein Eðvarðs Sigurðssonar: Stofnun Dagsbrúnar og kaupgjaldsbarátta í 50 ár, Verkamannafélagið Dagsbrún 50 ára; bók Gunnars M. Magnússonar: Ár og Dagar. Upptök og þróun alþýðusamtaka á Íslandi 1875-1934; bók Haralds Jóhannssonar: Pétur G. Guðmundsson og upphaf samtaka alþýðu; óbirt rit Þorleifs Friðrikssonar sagnfræðings um sögu Verkamannafélagsins Dagsbrúnar og ýmis skrif hans um sögu verkalýðshreyfingarinnar.Einnig er stuðst við viðtalsbækur Ómars Valdimarssonar við Guðmund J. Guðmundsson fyrrverandi formann Dagsbrúnar